TIBAHAGIAN – IV
Mataud in nahilu?
Mataud in hilu iban nahalu-bilu bang dain diin tuud in awwal sin kawm Badjao. Kita’ namu’ ha laum halaman web Internet sin Turisim (Tourism) ha hula’ (Malaysia) wala’ tiyuman in pagsabbut ha nusulan asal-usul sin Badjao. Kahiluhan daing ha kahiluhan in jimatu way misan hisiyu in nakapabuntul kaniya. Bang namu’ parasahanun kagunahan in hambuuk paglawag mabuntul iban pagpamuka ha asal-usul sin Badjao ini. Sabab bukun hadja raayat Malaysia kandi in way nakaingat iban nakahati sambil da isab Tausug iban Badjao.
TAU BADJAO
In kawm Badjao amuna in hikaruwa mataud ha kapu-an Sulu kabaakan ha pasisil katilibut sin Mindanao, kabaakan da isab ha Uttara’ Borneo (Sabah), in parakala’ ini bukun makainu-inu bang sambil awn Badjao ha Sabah. Sabab ha masa nakalabay in Sabah ha babaan pamarinta sin Kasultanan Sulu. Jimatu in kahalu-biluhan ha asal-usul sin kawm Badjao labi-awla na ha manga Tau Sulu iban raayat Malaysia. Bang natu’ mataliti in nusulan sumawa katu’ in kawm Badjao ini datung daing ha Sumatra atawa daing ha kapu-an Riau-Johor (Johor Daan). In tau Badjao nasabbut da isab ha nusulan sin Malayu amun pagtawagun "Orang Laut (Tau Laud) atawa "Orang Selat".
In Orang Selat atawa isab Orang Laut ini kiyakilahan ta bilang Tau Badjao ha adlaw ini, in kaawwal niya bukun daing ha hula kapu-an Sulu sagawa’ dimatung daing ha kapu-an Riau – Johor Daan (Temasek). Kiyadukut na ha nusulan bang biya’diin in pagdatung sin kawm Badjao pa Sulu kalna’ nahinang mag-iiban ha magpasaplag ahlul-bait biya’ na kan Sayyid Abu Bakar. Siya na in puunan sin Kasultanan Sulu amun nakauna (Maraih da isab nakapag-agad dimatung kay Syeikh Karimul Makhdum). In kawm Badjao nakaagad da isab kan Sayyid Muhammad Kabungsuan pa Mindanao (Puunan sin Kasultanan Maguindanao 1515 M). Malaggu’ in nahinang marayaw sin kawm Badjao ha ahlul-bait sampay awn karabat sin Kasultanan ini naglamud nagkawin iban manga nakura’ sin kawm Badjao paghuwas yadtu. Sabab daing ha ini na nabahagi’ in kawm Badjao ha Sulu pa dugaing-dugaing tumpukan amun nabahagi’ ha antara’ sin kapu’-pu-an ha Sulu sampay pa Sabah (Uttara’ Borneo). In laku tabi-at sin kabuhi’ nila napinda daing ha kaawwal nagbabay hataas bangka’ (Lapa-lapa) pa kabuhi-anan sin ha ginlupaan nag-aagad iban Tausug magbidda’ ha layu’ iban suuk sin palsugpatan nila pa manga Datu atawa karabat Sultan Sulu yadtu.
Daing ha ini naawn na in Badjao Bangigi’, Badjao Kawlungan, Badjao Jama Mapun, Badjaw Simunul, Badjao Tandu’ Bas, Badjao Umus Matata, Badjao Tabawan, Badjao Balimbing, Badjao Sibutu, Badjao Pala-u (kiyakilahan bilang "Tau Laud" amun naghuhula’ ha laum bangka’ Lapa-Lapa iban kaibanan pa bangsa badjao dugaing. Bang ha Malaysia labi-awla na ha Sabah kiyakilahan bilang Badjao Kota Belud [1] iban Badjao Semporna. Kagunahan hipatampal daindi, ha kaawal bukun in katan tau laud ini nakasud paka Islam misan sila dimatung pa kapu’an Sulu nag-iban ha manga Ulama’ dakula sin ahlul-bait yadtu, sagawa’ pagpuas nila (Tau Laud) nag-agad-agad na sumadja iban Tausug sambil inut-inut sila na Islam. Misan bihadtu in kamatauran sin Badjao Pala-u (Badjao Laud) masi nag-aagama (Ateis atawa Animisim) sampay pa bihaun. Hangkan maraih in manga magpasaplag kiyahunitan mangislam ha Badjao Pala-u pasalan sin laku iban kabuhianan nila daran ha laum bangka’ (Lapa-Lapa). Sabab daing hadtu di’ sila mabaya’ humula’ ha ginlupaan biya’ sin kawm Badjao kaibanan.
Kusug Kawasa sin Tausug pa Badjao
Ha laum hula’ sin Kasultanan Sulu in tumpukan makusug in kawasa amuna in manga Datu’ atawa karatuan ha parinta Sultan Sulu daing ha kawm Tausug pag-ubus manga Datu iyanughara’ amuna in manga tau dayahan. Dugaing daing hadtu tumpukan sin ahlul-Bait [2] biya’ na sin manga Syarif amun in kamatauran daing ha manga ulama’ iban amuna isab in manga landu’ hiyuhulmat sin manga Tau ha Sulu. Ha pag-lipuas pagdatung sin Badjao in kahalan ha katiluagan sin kapu-an Sulu napinda. In higad dagat niya timaud in panayam-nayam ha laud sin manga Badjao naglalamud iban manga Tausug. Ha laum katiluagan amun yadtu in kamatauran sin manga tau laud nakahinang hambuuk kahalan biya’ na sin pagkawasa ha hasil sin laud daing ha manga Badjao ini. In manga Badjao piyagbahagi-bahagian iyagad ha sakup sin manga karatuan amun manga Datu (Tagakawasa ha lungan) harus jumaga sin paghambuuk iban ayuputun sila (Tau Laud). Ha masa sibu’ hidagang isab sin manga Badjao in hasil nakawa’ nila pa karatuan nagjajaga kanila. Hangkan ujud in pagtulung tabang ha antara’ nila. Laung sin manga kaibanan tau bahasa kunu’ in manga Badjao ini ipun hadja sin manga Tausug. In panukud ini hambuuk pangdusta iban awn niyat mangi’ amun in tantu niya wayruun puunan ha laum sin nusulan amun manjari hinangun sandigan. In kabunsi nagpuun hadja daing ha manga siyulagan kis nakakandil hinang sin hambuuk Tausug ha kawm Badjao di’ manjari hinangun alasan bahawa in manga Badjao ipun sin Tausug. In balik niya mataud daing ha kawm Badjao nahinang hulubalang nag-aagad iban Tausug imatu ha manglulungkup iban mataud da isab ha tumpukan sin Badjao nakapagtiyaun iban lahasiya’ sin manga Datu’ iban nakakawa’ hak biya’ da isab sin manga Tausug. Misan biya’diin kalagihan pasawahun daindi in pakaradjaan pag-ipun nakauna asal ujud ha jaman sin kasultanan awwal amun kamatauran jimatu ha pag-huwas sin hambuuk bunu’ najari. Hisiyu-siyu in daugun magbunu tantu nahadja mahinang bihag. Amun bihag di’ malukat in kamawmuhan paghinangun ipun amun manjari hipagdagang iban bihun. Tagna’ yadtu in parakala’ bihaini jimajatu ha hawnu-hawnu hula’ ha katilingkal dunya iban hisiyu-siyu hadja manjari hinangun ipun di’ magkita’ ha walna’ sin pais bang masaggaw atawa da-ugun ha bunu’ atawa dugaing pa.
Awal sin Palkataan Badjao iban Samal/Sama
In Badjao pagtawagun da isab Samal atawa Sama. In Badjao, Samal atawa Sama daing ha bahasa Malayu kandi biya’ na sin "Berjauh" iban "Sama-Sama". [3] In tau laud amun awwal biya’ na sin Pala-u. In kabuhi’ iban kamatay nila ha laum bangka’ Lapa-Lapa nila ha laud amun tantu niya baran naglalayu’ iban ginlupaan, sabab yadtu giyulal sila "Berjauh" atawa Bajao. In Tau Laud magpinda daing ha lungan pa lungan dugaing - biya’ Nomad iban nag-aagad-agad. Sambil ha waktu nila nag-iban ha ulama Ahlul Bait piya Sulu iban Mindanao in sila nag-aagad-agad. Sabab daing hadtu giyulal sila Sama atawa daing ha kabalig sin Tausug tiyawag sila Samal.
Tanda’ Pagdatung sin Badjao
Wala’ kami nakabaak bahana’ dugaing ha pagdatung sin Badjao pa kapu-an Sulu dugaing daing ha piyanyata’ sin magnunukil nusulan daing ha Eropah biya’ kan Alexander Dalrymple (1737-1808 M) hambuuk lamud ha Geograpi sin Scotland iban hi Daniel E. Sopher amun niyukil hi Prof. Cesar Adib Majul ha laum sin buk niya tanyag, Muslim in the Philippines. Iyuki’-sayiksik da isab hi Cynthia Chou: Research Trends on Southeast Asian Sea Nomads. [4] In malingkat daing ha ini in pagdatung sin manga ahlul-bait pa Sulu iban Mindanao di mabutas iban pagdatung sin Badjao ini misan in pagdatung sin lahasiya’ sin ahlul-Bait ini in utlang niya piyu-an tahun in lugay daing ha antara’ sin hambuuk pa hambuuk.
Niyukil hi Prof. Cesar Adib Majul:
"…Kabaakan ha laum bayta’ hi Alexander Dalrymple ha tungud sin kata-kata pag-ukat sin Badjao daing ha Johor… in pagtiyaun hi Raja Baguinda iban Dayang-Dayang Badjao ha laum kata-kata nasabbut.
In parakala’ ha taas kabaakan da isab ha laum sin siyulat hi Daniel E. Sopher, The Sea Nomads: A Study Based on the Literature of the Maritime Boat People of Southeast Asia (Singapore: 1965) [5]
Piyanyata’ da isab hi Prof. Cesar bahawa awn hambuuk panapsil nag-iyan ha tungud sin hambuuk Putli’ Badjao amun dimatung daing ha susulan lupa’ Malayu salta’ in panapsil kaibanan siyabbut bahawa amuna in Putli’ sin Sultan Johor amun iyagaran sin Badjao pa Sulu. [6]
Pagdatung sin Badjao pa Satan amuna in halaum duwa Fasa (Phase)
Fasa panagnaan: Kiyabayta’ hi Prof. Cesar bahawa dimatung in manga Badjao pag-puas ha pila waktu daing ha pagdatung hi Tuan Mashai’ka iban nakauna daing kan Karimul Makhdum. Bima’na timagna’ daing ha Riau-Johor in manga Badjao himibal nagtaud-taud pa Sulu labay daing ha Brunei ampa timuy pa Sulu. Ha laum Tarsila Brunei awn manga himpunan-bahana’ amun manjari agsu-un ha antara’ niya bahawa in Badjao dimatung nakauna pa Brunei nag-aagad iban panagnaan Sultan sin Brunei ngiyanan hi Awang Alak Betatar. In baginda’ simud pa Islam sambil nakapagtiyaun iban Putli’ sin Sultan Johor (Johor Lama @ Temasek) ha lingkungan 1368. In ngan ha Islam hi Awang Alak Betatar amuna hi Sultan Muhammad Shah (Sultan Brunei panagnaan 1363-1402). Paghuwas sin pagkawin yadtu in Sultan Brunei ini timulak pa Brunei daing ha Johor iibanan sin manga Badjao ha daak sin Sultan Johor.
Biyalikan, kiyadukut hi Prof. Cesar ha buk niya "Islam di Filipina" giyanta’ bahawa in pagdatung sin Badjao pa Sulu subay tuud ha antara’ pagdatung hi Tuan Mashai’ka (giyanta’ in siya hangka jaman iban hi Tuhan @ Tuan Maqbalu ha 1303) iban hi Karimul Makhdum yadtu (giyanta ha Sulu na ha laum sin tahun 1400 sampay pa 1420 ha waypa nahinang Sultan sin Brunei hi Syarif Ali Barakat ha tahun 1425)
Bang natu’ dungdungan in gantaan hi Prof. Cesar bahawa in pagdatung sin Badjao amun ha panagnaan amuna ha antara’ sin pagdatung hi Tuan Mashai’ka iban hi Syeikh Karimul Makhdum yadtu hangkan na nahinang hambuuk parsualan hisiyu baha’ in nagda sin Badjao yadtu pa Sulu daing ha Brunei? Asal in Badjao didtu na ha Brunei dungan iban sin pagdatung hi Sultan Muhammad Shah nag-agad iban Palmaisuri (asawa) niya daing ha Johor ha 1368, pag-ubus biya’diin isab in Badjao yadtu nakakadtu pa Sulu ha way kaunu-unu? Ha tungud ini awn duwa gantaan namu’:
Hikaisa: In tagna’ pagdatung sin Badjao pa Sulu nag-aagad kay Syeikh Karimul Makhdum iban alasan in Badjao di sumampay pa Sulu bang way piyagnakuraan. In salla’ niya isab hi Syeikh Karimul Makhdum dimatung pa Sulu labay daing ha Brunei atawa Sulawesi atawa daing ha Kalimantan? Sabab awn listahan nagpanyata’ in hi Karimul Makhdum amuna in Amah sin duwa Wali Songo ha Indonesia. [7]
Hikaruwa: Bukun baha’ isab mustahil in Badjao dimatung pa Sulu nag-aagad iban hi Sayyid Abubakar? Sabab matampal in hi Sayyid Abubakar simampay na pa Sulu ha lingkungan sin tahun 1450 ha pag-ubus himapit daing ha Brunei nagpatuy sin panaw niya pa Sulu. Hapaghapit niya ha Brunei sambil siya nakabaak panun hangkajimpulag iban sin kaibanan (amun daing ha Ahlul Bait da isab) biya’ na kan Syarif Ali Barakat amun asal didtu na ha Brunei sabab daing hadtu piyagpatuy in panaw niya magpasaplag harap pa Sulu. [8] Maraih ha masa ini masi awn Badjao ha Brunei sambil nag-iban kan Sayyid Abubakar pa Sulu ha daakan sin Sultan Brunei yadtu.
Fasa hikaruwa:
In pagdatung sin Badjao pa Sulu nagsama-sama nag-iban kan Sayyid Muhammad Kabungsuan [9] (Manghud hi Sayyid Abubakar daing ha dugaing Inah) pa Mindanao amun datung daing ha Johor pag-ubus nahinang Sultan sin Maguindanao panagnaan ha 1515 M. Hi Sayyid Muhammad Kabungsuan karabat da isab sin parinta Sultan Johor (Johor Lama @ Temasek). Daing ha sabab yadtu in Badjao awn kabaakan ha Mindanao iban lamud in ha katilibut sin Davao. In pagdatung sin Badjao pa Mindanao nag-aagad kay Sayyid Muhammad Kabungsuan way piyagsalisihan pandapat ha tumpukan sin lamud ha manga mag-nunusul. Hangkan na magtataud in kawm Badjao ha kapu-an Sulu iban Mindanao.
Pagdatung sin Badjao hambuuk Rahmat
Mayta’ kami imiyan in Badjao nagdara rahmat pa Sulu iban Mindanao? Maisug kami imiyan bahawa in kapu-an Sulu iban Mindanao simawa iban nagkugkuyag ha pagdatung sin Badjao. In paghagdil sin Badjao hambuuk puunan kiyaganap kusug sin raayat Moro. Sabab in amun kapu-an way Badjao ha pasisil nila diyaug sin manglungkup nakawa katan liyungkup iban nahinang hula’ sin Kristyan Kastila (biya’ sin kapu-an ha uttara’, Luzon, Visayas, Cebu iban kaibanan pa). Ha pagdatung sin Badjao nakaganap na isab ha taud sin kawm/bangsa ha kapu-an Moro, sambil in Badjao nabahagi’ pa pila kawm (atawa sub-etnik) iban magad da isab ha pu’ iban kawasa sin manga karatuan Tausug nagjajaga kanila.
In pagdatung sin Badjao kiyakusug da isab sin kakahinang pagdagang ha lingkungan sin kapu-an Moro. Tagna’ Tausug kandi in maglulurup mussa’, agal-agal iban unu-unu na in mahalga’ ha laud. Ha pagdatung sin Badjao in manga hinang maglurup limuhay sabab asal in Badjao mapantuk maglurup iban mati’but. Sabab daing hadtu in palsugpatan sin Badjao iban Tausug landu’ in suuk. In kawm sin Badjao amun landu’ in suuk pa manga Tausug amuna in Badjao Bangingi’. Sambil in sila naka-agad na ha isug sin Tausug.
In kusug kawasa sin Badjao Bangingi’ ha pu’ Bangingi’ iban sin kapu-an ha katilibut niya iban paghinang kuta’ panindugan makusug amuna in nahinang kiyapaglipagahan sin Kastila’. Misan biyaddiin, biya’ sin nasabbut hi Prof. Cesar bahawa in Badjao Bangingi’ di’ masilang in pagtaat nila ha institusyun sin Kasultanan Sulu. [10]In ini nagpakita’ hadja ha kahalan sin Badjao Bangingi’ luhaya daing ha likusan sin kawasa Sultan sabab sila in nagparagan parakala’ paglayag iban kawm Iranun, amun luhaya ra isab ha tungud yadtu, hangkan na in Bangingi’ mapantuk maglayag.
Kiyalista sin nusulan bang biyaddiin in Badjao Bangingi’ nagkungsi-sapali iban kawm Iranun ha pagpadagan sin parakala’ pagmundu ha kadagatan Sulu. In kamatauran paglangpasan nila amun manga magdaragang daing ha hula’ piyagkawasahan sin Kastila. In kapantuk sin Badjao Bangingi’ iban Kawm Iranun magmundu wayruun sabanding niya sambil in manga mundu Tausug kandi liyu’dang atawa diyaug sin katanug nila. In kakahinang sin Badjao Bangingi’ ini iban Iranun nakadugang ha pagkarukkaan sin pihak Kastila’ sampay in Kastila nangayu’ ha Sultan Sulu papa’gangan in pagmundu nila. Sagawa’ in Sultan Sulu way isab tiyunay lumag dan hikapahundung puas bang mundu na in manglarak sin karayaw niya (Maraih kiyaingatan da isab sin Sultan bahawa in liyangpasan amura in manga magdaragang daing ha hula’ Kastila).
In Badjao Bangingi’ tanyag in isug nila magbunu’. In addat nila sibu’ tuud iban Tausug. In aliyan iban hilalaungan sin bangsa Badjao masuuk in anggilan pa hilalaungan bahasa Sug amun iyuusal sin Tausug.
In Badjao Bangingi’ matu’lid magsinug bang hibanding ha Badjao kaibanan, nagsabab in palsugpatan nila iban Tausug landu’ in suuk. Mataud daing ha tumpukan sin karatuan Tausug nakapagtiyaun iban Badjao Bangingi’ iban in kaibanan nahinang Datu amun hiyuhulmat. In lugal sin Badjao Bangingi’ ha lingkungan sin pu’ Basilan iban pu’ Sug (Sulu) biya’ na pu’ Sangbay, pu’ Bangingi’, pu’ Dasalan iban na manga pu’ hakatilibut niya.
Kawm Yakan
In Yakan amuna in kawm awwal sin pu’ Basilan iban Zamboanga. In Yakan hambuuk kawm mataud puas sin kawm Badjao. In kamatauran nila mag-uuma. In adat nila kandil iban mawalna’. In asal-usul sin kawm ini daing ha Mindanao da isab. In adat nila umanggil da isab pa adat sin Tausug (Maraih nagsabab daing ha pagsumadja nila iban kawm Tausug ha Basilan). In sila raayat da isab sin Sultan Sulu amun mabakti’ labi-awla na pa manga karatuan nila. In bahasa hilalaungan nila kandi amuna in bahasa Yakan. In sila hambuuk daing ha manga raayat Sultan Sulu maisug amun di’ kasukangan bang abi-abihun magbunu’ muna-muna na ha magbawgbug sin pasisil nila ha Basilan daing ha manglulungkup.
In kawm Yakan ini tanyag maghablun biya’ da isab sin kawm Maguindanao. In Pis ha U amun hiyablun kandi salta’ iban sin tamungun amun tiyatamung malingkat iban nanungkilang in kahablun. Maluhay silangun in kawm Yakan iban kawm Tausug bang namakay sawwal masigpit (amun pagtawagun "Liyapian") amun sawwal Tausug daing ha hambuuk walna’ iban in ha Yakan indajinis in walna’ iban jambiri.
Kawm Iranun (Ilanun)
Maraih na tuud in palkataan "Lanun"(mundu/manglangpas) kiyawa’ daing ha ngan Iranun amuna in Ilanun. Kalna’ biya’ sin kiyabutang ha laum nusulan sin kawm Ilanun iban Bangigi’ amuna in panagnaan nagpatanyag sin hinang paglangpas ha lingkungan sin Laud Sulu, Laud Sulawesi, iban Laud satan Sina’ nagunahi daing ha kawm Tausug kandi. In awwal sin kawm Ilanun daing ha luuk Ilana ha Mindanao. In kawm Ilanun amuna in muna-muna nakasud Islam ha waypa nakaratung hi Sayyid Muhammad Kabungsuan pa Mindanao. In kawm Ilanun biya’ da isab sin Tausug hiyuhulmat. Ha tumpukan nila mataud manga karatuan tanyag iban sumadja ha manga kawm Maguindanao. In kawm Ilanun iban Maguindanao masub da isab magbunu’ iban sin manga manglungkup sahingga way diyaug. In lupa-dagbus nila mag-anggil da iban tau Maguindanao.
In kamatauran sin Iranun (adlaw ini) ha lingkungan sin Marawi, Mindanao. In kawm Iranun mag-aagama da isab biya’ sin Maranaw iban Maguindanao ha Mindanao.
In tibahagian asibi’ sin kawm Iranun naghuhula’ ha kapu-an Basilan iban ha lingkungan sin kapu-an Sug (Sulu) iban landu’ in suuk sin palsugpatan pa Badjao Bangingi’. In kawm Iranun awn da isab kabaakan ha Sabah. In ini di’ na makainu-'inu kalna’ ha waktu namarinta in Kasultanan Sulu ha Sabah in kawm Iranun amun nahinang da isab raayat Sulu lamud naghuhula’ iban sin manga Tausug ha hula’ Sugut sampay pa kagimbahan. Maraih da isab in Iranun bakas nahinang hulubalang hi Datu Sri Paduka Mat Salleh (Muhammad Sali) ha waktu imatubang ha Anggalis nakauna.
Hatungud sin panungging bahawa in raayat sin Sultan Sulu amuna in kawm mundu iban mangi’ kasuddahan lagi’ Sultan in nagdul sin kakahinang paglangpas. Daing ha sabab yadtu hipanyata namu’ di haini bahawa in panungging yadtu in tibahagian dakula niya laung misan kagunahan akuhun asal tau Sulu na (Iranun & Bangingi) ha antara’ sin manga bastigan magmundu. Naparagbus na matampal sin nusulan bang biyaddiin in raayat Sulu iban Kasultanan niya nagpalindug sin maruwa agama, bangsa iban hula’ daing ha pamuga’ sin manga tau dayu kumawa’ sin hula’ nila. In panukud biya’ sin in "Sultan Sulu in nagdul atawa nagdaak sin pagmundu" pangdusta’ amun way misan hangsulag sandigan ha nusulan puas daing ha manga listahan sin satru’ sin Islam. Misan sawpama awn hinang-hinang hadja kapandayan sin Sultan Sulu ha supaya hikalamma sin Kastila’.
In masaalla pagmundu masaalla sin katilingkal dunya. Misan sampay pa adlaw ini (Jaman ahil hipu’ sin kapandayan) mahunit da tampanan amupaka isab ha jaman na sin Kasultanan Sulu in kusug niya magpa’gang ha kadagatan sin laud Sulu awn had niya. Amura kuman in pamarinta Kasultanan Sulu landu’ in pagdungdung lipaga ha kakawasahan sin Kastila’ iban daran timatagama ha supaya in Kastila di’ makapanggubat iban makasubli ha kakawasahan niya.
Footnote:
1- In kawm Bajao (Bajau, Badjao, Bajaw, Sama, Samal) naghuhula’ ha sadlupan sin pasisilan Sabah mapantuk magkura’. Ha waktu panulang hi Mat Salleh imatubang ha Anggalis 1890, maraih manga kawm Bajau ini na in antara sin manga namawgbug makusug pa pagjimpulag niya.
2- Daing ha liy-uran sin Nabi Muhammad s.a.w labay daing ha duwa anak hi Sayyidina Ali r.a. iban hi Sayyidatina Fatima Azzahra r.a. amuna in hi Sayyidina Hassan r.a. iban hi Sayyidina Hussein r.a.
3- Bahana’ bahawa in Bajau in awal niya daing ha palkataan "Berjauh" nakawa’ daing ha liy-uran Aranan, YM Datu Ali Aman bin Datu Aliuddin Haddis Pabila.
4- http//:kyotoreviewsea.org/images/images/pdffiles/Chou_final.pdf.
5- Hi Cynthia Chou ha laum uki’-sayiksik niya Research Trends on Southeast Asian Sea Nomads siyulat niya in ngan hi Daniel E. Sopher bilang Daniel E. Shoper. Ha laum uki’-sayiksik niya nagpahampat sin manga uki’-sayiksik amun hinang sin manga mag-uuki nakauna daing kaniya palihalan tau Bajau iban sin paglayin nila pa Sulu.
6- Islam di Filipina (DBP: 1988), Nota kaki (Footnote) gikap 3. Ha laum hal pagtiyaun ini in tau piyagmaksud nangawin ha Putli’ Johor yadtu amuna hi Sayyid Ali Zainal Abidin daing ha Makkah nangawin kan Putli’ Nurul Ashikin Binti Sultan Iskandar (Johor). In hasil sin pagkawin ini limahil in Syarif Ali Kabungsuan amun timulak pa Mindanao (Nahinang Sultan ha Maguindanao ha tahun 1515) imurul ha limpa sin magulang niya hi Sayyid Abubakar amun iibanan da isab sin manga Bajau pa Sulu atawa maraih da isab amuna in Sultan Brunei (panagnaan) amun nangawin ha Putli Johor ha 1368.
7- Agsu-a: Salsilah sin manga Sultan ha Sulu iban sin manga Sultan daing ha Ahlul-Bait hinang hi YM Datu Ali Aman, kalna’ didtu kabaakan in tibuukan ngan hi Syeikh Karimul Makhdum amun in hatulan niya simampay pa Rasulullah s.a.w.
Ahlul-Bait, Hj. Muzaffar, Tun Suzana, gikap 137 (Crescent News (K.L): 2007).
Ahlul-Bait, Hj. Muzaffar, Tun Suzana, gikap 137 (Crescent News (K.L): 2007).
8- Islam di Filipina, Prof. Cesar Adib Majul, gikap 38-39 (Salinanbahasa hi Shamsuddin Jaapar, DBP: 1988)
9- Ibid, gikap 402.
10- Ibid, gikap 290.
11- Ibid, gikap 292.
Source: http://taymanghud.blogspot.com
In bayta' ha laum ini hambuuk daing ha manga bayta' ha laum Book siyulat hi AsreeSulu @ Asreemoro "Tausug dan Kesultanan Sulu".
Translator pa sinug: Bro. Yazz & Bro Neldy, dain ha Malay version sin buk "Tausug & Kesultanan Sulu".
0 comments: