Kusug Katarrangan

Bunnal tuud ha dunya ini, mapuas daing ha pilak iban kawasa, in piyahalga' sin manusiya' amuna in pagtagun "Katas Katarrangan". Hakira niya kita mangguwa'-guwa' pa kahula' hulaan subay tuud tiyatagama marayaw in katas katarrangan ha supaya in pagpanaw panaw ta di' matahala' sin unu unu pakaradjaan jumatu di' kabayaan. Hangkan na wajib pa tiyap-tiyap raayat sin unu unu na hula' in kumawa' sin katas katarrangan nila duun naka in sila gumuwa' hula iban di'. Ha supaya in sila di' mabilang kulurum ha hula' nila kandi.

Ha kahalan jimatu pa bangsa Tausug landu' tuud in lingbud bang tungud pa pagkawa' katarrangan, labi awla na bang ha hula' Sabah. Karna' in hula' ini landu' tuud in paglagi nila ha katarrangan ha supaya maurul nila hambuuk hambuuk bang hisiyu naman in nakasud pa laum paghula' piyamamarintahan nila. 

Ha tungud pagkawa' katarrangan ini, landu' na in taud sin hiyablak sin pamarinta Malaysia pa manga bangsa Tausug katarrangan. Timagna' daing ha "Special Pass", "Daftar", "Expo", "Kad Polis", "Banci", "Burung-Burung" sambil in hinapusan niya IMM 13.  Ha pagkawa' sin manga nasabbut katarrangan ini indajinis in kiyalabayan sin Tausug kasusahan. Yaun na in kahunitan manglag siyn, dupangun sin "agent", palsuhun sin paglilistahan, iban sin kaibanan pa. 

Nakauna bang awn na katarrangan iyuulinan misan dakuman "Special Pass" salamat nakaw daing ha kapulisan. Paghuwas man pila tahun di' na isab taymaun in Special pass subay na isab daftar. Pagsusungun tahun di' na isab taymaun karuwa yadtu subay na isab Expo, sambil ha hinapusan niya in taymaun dakuman sin pamarinta bang ha tiranan sin Tausug miyari pa Sabah amura kuman in IMM 13 iban sin Passport Philippines awn Visa. 

In IMM 13 amuna in pagtagun nila "Pass Kuning" atawa biyaning. In katarrangan ini piyaawn tuput da ha manga "tau paguy" daing ha bunu' sin tahun 70. In bayad sin katarrangan ini awn bayad ha taud 90 Ringgit satiyap tahun. Amura kuman in mapatut da dihilan sin katarrangan ini amura in manga sila; dimatung mari pa Sabah ha awal tahun 80; taga sulat lahil (birth certificate) pagubus in ina ama' naguulin IMM 13. Ampa in manga sila ba'gu na dimatung mari pa Sabah wayruun dapat kadihilan sila sin pamarinta katarrangan ini.

In sara' biyantang sin pamarinta Malaysia ha pasal IMM 13, hisiyu siyu in makaabut na lima tahun naguulin sin katarrangan ini makajari na sila mahinang "Permanent Resident" sin Malaysia. In baynat niya mataud na daing ha manga Tausug nahinang Permanent Resident. Amurakuman mataud da isab in naguulin sin IMM 13 labi na daing ha lima tahun wala pa nahinang Permanent Resident. In sabab niya, di' mabaya' in tau Sabah - Kadazan iban sin kaibanan pa - mahinang in manga Tausug permanent resident. Pasalan kita' nila in manga sila naguulin na Permanent Resident paglabay lima tahun mahinang na isab "Citizen" sin Malaysia. Awn buli rapat bang in Tausug maubus na mahinang citizen sin Malaysia di' nila makublit-kublit atawa kan mapuhinga'. 

In hal ini timanda' na ha manga Tausug amun nahinang na citizen sin Malaysia labay ha manga program sin pamarinta Malaysia "IC Project", labi luba' ha jaman sin bakas prime minister Tun Mahathir Mohammad. Ampa in sasuku' sin mahinang citizen sin Malaysia mabiya' na sila sin ugduk hula' ha Malaysia (Bumiputera) makakinam sin katan kaluluhayan dihil sin pamarinta pa raayat niya. Daing naman hapagiskul sin kaanakan, magpi' nakura, maglag hinang iban sin kaibanan pa. Hangkan na bihaun timaud na in Tausug naghuhula'-hula' ha manga daira dakula' biya' na sin Kota Kinabalu, Kuala Lumpur, Johor Bahru iban sin kaibanan pa. Sambil mataud na manga kaanakan sin Tausug nahinang na mastal, pulis, imigrisyun, sambil awn pa daing kanila naghihinang ha kasalamatan hal hiwal ha laum hula (KDN), iban nahinang matataas kawasa ha pulitik sin Malaysia. 

Hangkan in manga Tausug bang awn dapat jiyajagahan dum adlaw sin manga sulang ha pamarinta Malaysia, labi awla na in di ha Sabah. Karna' tiyu tiyu' tikduhanan bang nakulusut in manga katarrangan (IC project) para ha manga Tausug ha Sabah katayimbabawan na sila di ha Sabah. Daing ha sabab yadtu, bang lumusut, sambil pulitik sin pamarinta daing ha Semenanjung Malaysia kumakkal di ha Sabah. Hangkan bihaun kahunitan tuud in bangsa Tausug ha Sabah makakawa' IC bang bukun da labay ha bitikan sin sara'.  

Bang ta taliun maraw ra isab in Tausug mahinang Citizens sin Malaysia. Pasal ha labay ini makahampit na in bangsa ta sin manga kakaya' kayaan magkakawa' sin pamarinta ha hasil lupa' sin Sabah, sambil pa dagat niya. Hangkan awn daing ha manga profesional Tausug magpamung bang kamu laung na maghinang marayaw di ha Sabah, biya' na sin maghinang  manga bangunan ayaw mu, laung na niyata in bukun kaw ha hula' mu naghinang. Sabab in nusulan sin Sabah mahunit butasun daing ha Bangsa Tausug. 

Hangkan in manga sila katawtaymanghuran amun nahinang na manga mastal, pulis, imigrisyun iban sin kaibanan pa, ayaw niyu tuud siyasiyaha in bangsa niyu amun way katarrangan. Misan pa kamu lumasa pa dugaing bangsa bukun da biya' sin bangsa niyu kandi. Pasal in bangsa niyu amura in bunnal nakahahati iban malasa kaniyu. Landu' makasusa awn daing kaibanan bangsa Tausug ha Sabah sawkat na mahinang Pulis, siya na in di' kasawnahan maminasa iban managgaw ha bangsa niya. Malaingkan wala nila tiyumtum bang bukun kaapuan sin nabinasa nila yaun wayruun na hula' jagahan nila bihaun.